Sự cạnh tranh giữa kênh bán lẻ hiện đại và kênh truyền thống ngày càng gay gắt, trong đó phần yếu thế và thua thiệt thuộc về kênh truyền thống.

Hơn 30 năm đổi mới, kinh tế xã hội đất nước có nhiều chuyển biến tích cực, các ngành kinh tế, trong đó có thương mại nội địa phát triển nhanh chóng, có nhiều chuyển biến đáng ghi nhận. Thương mại nội địa đã đóng góp khoảng 14% GDP, giải quyết việc làm cho hơn 5 triệu lao động. Hệ thống lưu thông phân phối được phát triển gồm 9000 chợ, 800 siêu thị và 250 trung tâm thương mại. Sự phát triển của thương mại nội địa đã góp phần phát triển sản xuất và kích thích tiêu dùng xã hội.

Nhiều chợ xuống cấp và nhếch nhác

Mặc dù quy mô của thị trường mới đạt hơn 100 tỷ USD/năm, song triển vọng rất sáng sủa, với xu thế của cuộc cách mạng 4.0, thương mại bán lẻ trở thành một ngành thương mại linh hoạt, sáng tạo và đổi mới. Ngày nay, không phân biệt bán hàng trực tiếp và online mà đã tiến tới bán hàng đa kênh, đa phương tiện ở nhiều doanh nghiệp bán lẻ có tiềm năng, nhất là các doanh nghiệp FDI. Nhìn vào thị trường bán lẻ, chúng ta thấy kênh thương mại hiện đại phát triển nhanh chóng với tốc độ bình quân 10% – 12%/năm nhưng kênh bán hàng truyền thống như chợ dân sinh thì tốc độ phát triển ở mức thấp hơn, từ 2% – 3%.

Kênh thương mại hiện đại hiện nay mới chiếm khoảng 25% thị phần bán lẻ, còn kênh truyền thống bao gồm chợ, cửa hàng lẻ và cả hàng rong chiếm khoảng 75% thị phần, trong đó chợ chiếm khoảng 40%. Số liệu cụ thể trên cho thấy, vai trò của kênh bán hàng tại chợ truyền thống vẫn rất quan trọng trong việc phục vụ tiêu dùng, nhất là với các đối tượng thu nhập trung bình thấp trở xuống trong xã hội. Tình hình trên cảnh báo chúng ta cần phải nghiên cứu kỹ về những động thái và xu thế phát triển chậm lại, thậm chí lạc hậu của kênh bán hàng này.

Trong một số năm gần đây, mặc dù các tỉnh và thành phố đã có nhiều cố gắng trong việc xây dựng và cải tạo các chợ, Bộ Công Thương cũng có cả 1 đề án phát triển chợ với tầm nhìn đến năm 2030. Tuy nhiên, vấn đề là các điều kiện cần và đủ để đầu tư và phát triển, duy trì sự hoạt động của chợ lại là một chuyện khác. Thực tế, cả nước chỉ có 15% – 20% là chợ loại I, còn lại là chợ loại II và III.

Hạ tầng nhiều chợ cũng đã xuống cấp, tình trạng mái che mái vẩy nhếch nhác vẫn còn tồn tại ở một số chợ, văn minh thương mại không đảm bảo, các vấn đề về vệ sinh môi trường, tổ chức nguồn hàng, an toàn thực phẩm hàng hóa bán trong chợ… còn nhiều tồn tại cần khắc phục, kinh phí cải tạo ở các địa phương còn ít, Hà Nội có một năm không có đồng nào để cải tạo chợ. Các chợ trung tâm hiện trạng không tương xứng với một vị thế của Thủ đô văn minh hiện đại.  

Bộ máy quản lý chợ chưa được chuyển đổi do vậy việc chủ động hạch toán kinh tế còn nhiều lúng túng bất cập, hoạt động còn ỷ lại, dựa dẫm. An toàn phòng chống cháy nổ cũng là một vấn đề, nhiều vụ cháy đã xảy ra gây thiệt hại nghiêm trọng ở một số tỉnh thành. Ở một số thành phố chọn một số chợ để cải tạo lại thành trung tâm thương mại theo mô hình mới. Tuy nhiên, từ thiết kế tới cơ chế vào chợ sau cải tạo còn nhiều khúc mắc, dẫn tới tình trạng chợ hoạt động không hiệu quả, nhiều tầng trên chủ yếu dành cho các đại gia, còn tầng hầm buôn bán khó khăn nhất, thiếu ánh sáng và không khí, môi trường kinh doanh không hấp dẫn.

Đầu tư vào chợ sau cải tạo kinh phí rất lớn, bà con không chịu được, dẫn tới việc bỏ chợ, giảm sạp kinh doanh là khá phổ biển. Điển hình nhất là ở thủ đô Hà Nội, địa phương đã phải tạm dừng việc cải tạo chợ cũ thành trung tâm thương mại, để đi tìm các mô hình khác hiệu quả hơn.

Làm lại “bộ mặt” cho chợ truyền thống

Chúng ta đều biết, vai trò của chợ rất quan trọng, ngoài việc phục vụ bà con nghèo, thu nhập thấp thì chợ cũng là nơi gặp gỡ, giao lưu của các tầng lớp dân cư trong xã hội. Chợ là địa điểm du lịch, đầu tư của khách trong và ngoài nước, đồng thời cũng là nơi đón nhận những sản vật của bà con nông dân trồng được với số lượng khiêm tốn để đưa vào tiêu thụ trong khi họ chưa có điều kiện đưa hàng đạt tiêu chuẩn vào kênh thương mại hiện đại.

Hoặc tuy có đủ điều kiện rồi nhưng lại bị gây khó khăn do nhiều khoản chi phí bất hợp lý khi đưa vào siêu thị. Hàng hóa tuy đạt tiêu chuẩn nhưng buộc phải quay lại bán hàng ở chợ và các kênh bán hàng khác trên thị trường. Hàng sạch, hàng ngon bị bán lẫn lộn với những hàng không đạt tiêu chuẩn với cùng một mức giá. Vai trò của nhà nước trong việc quy hoạch, cải tạo và xây dựng phát triển chợ là vô cùng quan trọng, đứng trước thực trạng trên, cần phải có những cơ chế chính sách thỏa đáng, hợp lý, mang tính khả thi để tiếp tục gây dựng lại bộ mặt của kênh thương mại truyền thống đang bị sa sút.

Đăc biệt, cần lưu ý sau khi cải tạo và xây dựng chợ, cần có bộ máy tổ chức mạnh, đủ các quy chế, quy định để có thể tự chủ trong việc hạch toán, quản lý chi phí trong chợ. Coi trọng việc tổ chức nguồn hàng, có nguồn gốc đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, niêm yết giá và bán theo giá niêm yết. Xây dựng văn hóa kinh doanh chợ, mục tiêu quan trọng là nâng cao năng lực cạnh tranh của chợ với các kênh bán hàng có ưu thế hơn mình đang lấn át thị phần đối với chợ.

Ngoài chợ dân sinh phục vụ ở các địa bàn, cần xây dựng một số chợ đầu mối ở các tỉnh thành phố lớn, có nhu cầu tiêu thụ cao cả về số lượng và chất lượng. Chợ đầu mối còn góp phần kích thích những nhu cầu về đầu tư, du lịch của các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Góp phần thúc đẩy sản xuất vùng và sản xuất tại chỗ của địa phương phát triển. Chợ đầu mối là nơi tổ chức quản lý hàng hóa một cách tập trung để có thể quản lý hiệu quả hơn chất lượng hàng hóa và vệ sinh an toàn thực phẩm, phục vụ cho khâu bán lẻ. Tại chợ đầu mối, việc giao dịch công khai minh bạch thông qua sàn giao dịch đấu giá nông sản thực phẩm sẽ được thực hiện.

Hy vọng các chợ đầu mối sẽ phát huy được tác dụng với các địa phương trong cả nước. Góp phần ngăn chặn việc vận chuyển lẻ hàng hóa trên đường không được kiểm soát như hiện nay mà chúng ta nhiều năm chưa khắc phục được. Nếu chúng ta giải quyết được những vấn đề tồn tại trên cho hệ thống ở thị trường Việt Nam, chắc chắn sẽ góp một phần vào việc phát triển hệ thống phân phối của từng địa phương và từng vùng trong cả nước.

Vũ Vinh Phú – Chuyên gia kinh tế

Theo Diễn đàn Doanh nghiệp